آیه 88 سوره زخرف

وَ قِيلِهِ يا رَبِّ إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا يُؤْمِنُونَ (88)

«1» منهج الصادقين، چاپ 1333 شمسى، ج 8، ص 264.

جلد 11 - صفحه 505

شأن نزول:

حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله هر چند در اثبات توحيد و ابطال اشراك دلايل قاطعه و براهين ساطعه اقامه مى‌نمود، مشركين بر عناد و انكار مى‌افزودند، حضرت شكايت حال بدرگاه الهى نمود آيه نازل شد:

وَ قِيلِهِ يا رَبِ‌: «تقدير قسم» يعنى سوگند مى‌خورم به گفتار رسول خود كه آن كلمه عظيم يا رب باشد در حين شكايت قوم به من، إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا يُؤْمِنُونَ‌: «جواب قسم» بدرستى كه اين مشركان و معاندان گروهى هستند كه ايمان نمياورند به يگانگى من از فرط عناد و لجاج.

وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلاَّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ (86) وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ (87) وَ قِيلِهِ يا رَبِّ إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا يُؤْمِنُونَ (88) فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ (89)

ترجمه‌

و مالك نيستند آنان كه ميخوانند غير از خدا شفاعت را مگر

جلد 4 صفحه 618

كسانيكه شهادت دهند بحق با آنكه ايشان ميدانند

و اگر بپرسى از آنان چه كس آفريدشان هر آينه گويند البتّه خدا پس چگونه روى گردانده ميشوند

و ميداند گفتارش را اى پروردگار من همانا اينها گروهى هستند كه ايمان نميآورند

پس روى گردان از آنها و بگو سلامت باشيد پس زود باشد كه بدانند.

تفسير

خداوند متعال در مقام ردّ عقائد مشركين مكّه كه قائل بشفاعت بتها از آنان نزد خدا بودند فرموده قادر و متمكّن نيستند آنانكه عبادت ميكنند اهل شرك آنها را در دنيا از شفاعت در آخرت مگر كسانيكه شهادت دادند بوحدانيّت خدا از روى علم و دانش مانند حضرت عيسى و عزيز و ملائكه كه هر يك را جمعى معبود خود قرار دادند با آنكه ايشان خدا را عبادت نموده و مينمايند و از عبادت غير خدا بيزارند و تعجب در آنستكه اگر بپرسى تو اى پيغمبر از آنها كه خالق شما و ساير موجودات كيست قطعا ميگويند خدا خالق تمام خلق است ولى با وجود اين از حقّ بباطل منقلب و برگردانده ميشوند و تعبير بفعل مجهول شايد براى اشاره بآن باشد كه خودشان بالفطره ميدانند كه جز خدا قابل پرستش نيست ولى شيطان آنها را برميگرداند از حقّ بباطل و در اينمقام ظاهرا پيغمبر اكرم مأيوس از ايمان آنها شده و بخدا از اين امر شكايت نموده و خداوند براى گوشزد آنها نقل فرموده شكايت پيغمبر خود را باين تقريب كه و خدا ميداند قول پيغمبر خود يا رب انّ هؤلاء قوم لا يؤمنون و بنابر اين قول خداوند قيله مفعول يعلم مقدّر است و ضمير در آن به پيغمبر راجع است و بيشتر قرّاء بنصب قرائت نموده‌اند و آن اجود از كسر است كه قرائت عاصم و حمزه است و معمول شده است در نوشتن قرآنها و بقرائت آن دو كه جرّ است بايد معطوف باشد به السّاعة در آيات سابقه يعنى نزد خدا است علم بقيامت و علم بقول پيغمبر اى پروردگار من همانا اينها گروهى هستند كه ايمان نميآورند و اخيرا خداوند امر فرموده است به پيغمبر خود كه از دعوت آنها صرف نظر فرمايد و بحال خودشان واگذارد و متاركه خود را از معارضه آنها اعلام نمايد يا بآنها سلام وداع كند و براى تسليت خاطر آنحضرت و تهديد آنها فرموده است بعدا خواهند دانست بچه عذابى گرفتار شده‌اند در ثواب الاعمال و مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده‌

جلد 4 صفحه 619

كه كسيكه قرائت نمايد سوره زخرف را خداوند او را در قبر از جانوران زمين و فشار قبر ايمن ميفرمايد تا در پيشگاه الهى حاضر شود و از آنجا بامر خدا داخل بهشت گردد و الحمد للّه رب العالمين.

جلد 4 صفحه 620

وَ قِيلِه‌ِ يا رَب‌ِّ إِن‌َّ هؤُلاءِ قَوم‌ٌ لا يُؤمِنُون‌َ (88)

و گفته‌ ‌شده‌ و اي‌ پروردگار ‌من‌ محقق‌ ‌اينکه‌ كفار و مشركين‌ قومي‌ هستند ‌که‌ ايمان‌ نمياورند وَ قِيلِه‌ِ يا رَب‌ِّ قائل‌ وجود مقدس‌ حضرت‌ رسالت‌ ‌است‌ و تعبير بقيله‌ و نفرمود وَ قال‌َ الرَّسُول‌ُ ‌براي‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ قبلا حضرت‌ رسالت‌ ‌در‌ پيشگاه‌ احديت‌ عرض‌ كرده‌ ‌بود‌ خداوند ‌در‌ اينجا نقل‌ كلام‌ ‌او‌ ‌را‌ ‌که‌ گفته‌ ‌او‌ ‌اينکه‌ بوده‌ ‌ يا ‌ رب‌.

إِن‌َّ هؤُلاءِ اشاره‌ ‌به‌ مشركين‌ و كفار يهود و نصاري‌ ‌است‌ ‌که‌ اينها.

جلد 16 - صفحه 66

قَوم‌ٌ لا يُؤمِنُون‌َ ‌يعني‌ ‌من‌ مأيوس‌ هستم‌ ‌از‌ ايمان‌ اينها و قساوت‌ قلب‌ اينها و سياهي‌ دل‌ اينها و كبر و نخوت‌ و هواهاي‌ نفسانيه‌ و حب‌ شهوات‌ و كثرت‌ معاصي‌ و طغيان‌ ‌آنها‌ و معايب‌ ديگر مانع‌ ‌از‌ قبولي‌ ايمان‌ اينها مي‌شود چنانچه‌ حضرت‌ نوح‌ ‌هم‌ همين‌ شكايت‌ ‌را‌ ‌در‌ پيشگاه‌ احديت‌ داشت‌ ‌که‌ عرض‌ كرد قال‌َ نُوح‌ٌ رَب‌ِّ إِنَّهُم‌ عَصَونِي‌ وَ اتَّبَعُوا مَن‌ لَم‌ يَزِده‌ُ مالُه‌ُ وَ وَلَدُه‌ُ إِلّا خَساراً ‌الي‌ اخر الآيات‌ نوح‌ آيه 2‌-‌.

]

(آیه 88)- این آیه از شکایت پیامبر در پیشگاه خدا از این قوم لجوج و بی‌منطق سخن گفته، می‌فرماید: «آنها چگونه از شکایت پیامبر (در پیشگاه خداوند) که می‌گوید: پروردگارا! اینها قومی هستند که ایمان نمی‌آورند» غافل می‌شوند؟ (وَ قِیلِهِ یا رَبِّ إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا یُؤْمِنُونَ).

او می‌گوید: من شب و روز با آنها سخن گفتم، از طریق بشارت و انذار وارد شدم، سرگذشت دردناک اقوام پیشین را برای آنها بر شمردم، و آنچه گفتنی بود، گفتم اما با این همه سخنان گرم من در قلب سرد آنها اثر نگذاشت و ایمان نیاوردند، تو می‌دانی و آنها.

ج4، ص388